2-6-4 سنوزوییک در ایران

برپایه بررسی های انجام شده، آغاز زمان ترشیاری، 65 میلیون سال و پایان آن 64/1 میلیون سال پیش است. شروع ترشیاری با تحولاتی جهانی همراه است. این تحولات، در زمین شناسی و چینه شناسی ایران در ترشیاری قابل ملاحظه است که به طور فشرده به آن اشاره می شود:پیامد پسروی ها و محدود شدن دریای تتیس در اواخر کرتاسه از یک سو، و جنبش و حرکات زمین ساختی لارامید و چین خوردگی های وابسته به آن از اروپا تا جنوب هند، موجب گوناگونی رسوباتف نبود و دگر شیبی آنها در برخی از نقاط شده است. از آنجا که ایران نیز در قسمت میانی این نوار قرار دارد، چنین تحولاتی با شدت بیشتر قابل پی گیری است، چنانکه بین رسوبات این دو برهه زمانی، پیوستگی رسوبی با تغییر رخساره دیده می شود. پس از وقفه کوتاه رسوبگذاری در مرز کرتاسه-ترشیاری، پهنای حاشیه ای دریای تتیس زیر آب رفته و رسوبات دریایی در بسیاری از مناطق نوار یاد شده، تشکیل می شود. چنانکه این رسوبات را تقریباً در تمام سرزمین ایران و بخش بزرگی از پاکستان و افغانستان در نقشه زمین شناسی آسیا می توان مشاهد ه کرد. رسوبات پالئوسن و ائوسن، گاه به طور پیوسته و گاه به طور ناپیوسته، در اروپا، آفریقا و خاورمیانه بروزند دارند، ولی روند عمومی رسوبات پیوسته است. فقط در برخی ازمکان ها بین رسوبات پالئوسن و ائوسن نبود چینه شناسی موجود است که در خاورمیانه، با تغییر رخساره همراه است (در ایران، معمولا این تغییر رخساره با افزایش عمق همراه است) و در زمان ائوسن نیز گاهی رخساره ها با هم ارتباط بین انگشتی پیدا می کنند.

گذر رسوبات ائوسن به الیگوسن نیز مانند پالئوسن به ائوسن حالت پیوسته و ناپیوسته نشان می دهند، با این تفاوت که رسوبات ائوسن، تنوع بیشتری نسبت به رسوبات الیگوسن دارند. نبودها و دگرشیبی ها، بین رسوبات ائوسن و الیگوسن بیشتر است. در اروپا بین رسوبات ائسن و الیگوسن یک گذر تدریجی دیده می شود، در حالیکه در بیشتر نقاط خاورمیانه، تغییرات شدید رخساره ای، نبود چینه شناسی و دگرشیبی وجود دارد.

الیگوسن و میوسن را باید زمان تغییرات شدید رخساره ای دریای و قاره ای دانست. رسوبات الیگوسن در بیشتر نقاط خاورمیانه از نوع کم عمق است که در آخر الیگوسن، حالت دریایی پیدا می کند. در میوسن زیرین، رسوبات اغلب رخساره دریایی، ولی در اواخر میوسن میانی و پلیوسن، رخساره قاره ای دارند. بیشتر فعالیت فازهای زمین ساختی آلپی جوان، از ائوسن شروع و تا پایان کواترنر به طور متناوب ادامه دارد. این فاز، رشته کوه های گسترده آلپ-هیمالیا را به وجود آورده و با فعالیت های شدید ماگمایی، به ویژه آتشفانی همراه بوده است (در بحث فعالیت آتشفشانی ترشیاری درباره این موضوع، توضیح بیشتری داده می شود). بسیاری از برونزد های سنگی کمربند آسیا-هیمالیا و همچنین تغییرات رخساره ای ائوسن، در رابطه با فاز کوهزایی آلپ-هیمالیا است.

پیامد فعالیت های آتشفشانی – ماگمایی ائوسن در کمربند آتشفشانی ایران (نقشه 2-6) حرکات زمین ساختی ائوسن پسین بود که آثار آن در بیشتر نقاط ایران، به صورت یک دگر شیبی آشکار در زیر سنگ ها و رسوبات الیگوسن دیده می شود. فعالیت های زمین ساختی-ماگمایی ائوسن، زیربنای ساختار کنونی ایران را شکل می دهد و بجز زاگرس، کپه داغ و مکران، بیشتر مناطق ایران از آب خارج می شود و بقایایی از حوضه های ائوسن، به صروت دریاچه های کم عمق درون قاره ای به وجود می آید.

در این شرایط، رسوبات، رخساره قاره ای و حالت مولاس پیدا می کنند که نتیجه آنها، ایجاد سازند سرخ زیرین در ایران مرکزی و آذربایجان و تاحدی در خاور ایران (زون کویر سبزوار) میباشد.

حوضه های باقیمانده از ائوسن که اکنون شرایط قاره ای پیدا کرده اند، مواد محلول حاصل از آتشفشانی ائوسن را به صورت نهشته های تبخیری در منطقه قم تا سمنان را نهشته کرده اند. رسوبات سرخ زیرین که در جنوب آذربایجان بروزند دارند، فاقد نمک و گچ می باشند. این نکته قابل تعمق است که آتشفشانی ائوسن نیز در جنوب زنجان-تکاب، نمود چندانی ندارد. شواهد رسوب شناختی و سنگ شناختی سنگ های الیگوسن-میوسن، نشان از آن دارد که از ابتدای چاتین، حوضچه های باقیمانده از ائوسن میانی، در ائوسن پسین و الیگوسن پیشین روپلین، با هم ارتباط پیدا کرده و کم کم به سمت شمال خاور و شمال باختر توسعه می یابند و در برخی نقاط بر ژرفای آن افزوده شده و در نتیجه، یک حضوه دریایی با پی سنگ قاره ای ایجاد می شود که از آن به نام دریای قم یاد می کنیم. این دریا، از چاتین تا آخر بوردیگالین حفظ می شود، ولی دچار تحولاتی می گردد که این تحولات به پیشروی و پسروی در برخی از نقاط منجر می گرد. در اکیتانین، دریای قم بیشتری گسترش را می یابد، به طوری که از شمال، شمال باختر ایران گذشته و وارد ترکیه و ارمنستان می شود. دریاچه ارومیه امروزی و سهند، از بقایای آن می باشد. دریای نامبرده، از خاور دست کم تا تربت حیدریه ادامه می یابد و از جنوب خاوری با مکران ارتباط پیدا می کند. گسترش این دریا، تمام ارتفاع قدیمی را فرانمی گیرد. به همین خاطر در برخی جاها، رسوبات سرخ زیرین و سرخ بالایی به هم می رسند و رسوبات قم، اغلب حالت زبانه ای پیدا می کنند. این پدیده سبب می شود که در اکیتانین یک سری کربنات با منشأ زیستی و مرجانی در منطق کم عمق تشکیل گردد، در حالیکه در مناطق عمیق تر، مارن رسوب کرده است. جابجایی لغزش رسوبات و نوسان های بستر حوضه، تناوب مارن و آهک را ایجاد کرده است. گسترش دریای قم در اکیتانین، از مرکز ایران به سمت شمال باختری (در محور قم، تفرش، ساوه، تکاب، ارومیه و...) با آتشفشانی شدید همراه بوده است، به طوری که در بسیاری از نقاط، تظاهر سنگ های آتشفشانی و آذرآوری بر سنگ های با منشأ رسوبی فزونی می گیرد و بسیاری از مارن های قم در شمال باختر توف زاد می شوند. در بوردیگالین، کم کم از وسعت دریای قم کاسته می شود و برخی از مناطق از آب خارج می شوند. این مسأله در مرکز و خاور ایران بارز تر است. در شمال باختر، تغییرات محسوسی پیش نمی آید و در آنجا، همان شرایط رخساره ای اکیتانین باقی می ماند. فعالیت شدید آتشفشانی در محور قم، تفرش، ساوه، تکاب، ارومیه و به طور کلی آذربایجان، مواد لازم را برای رسوبات تبخیری فراهم می کند. به علت محدود و بسته شدن حوضه های پس از بوردیگالین، شرایط تبخیری به وجود می آید که در آن شرایط، گنبدهای نمکی آذربایجان ایجاد شده است. گفتنی است که ضمن محدود و بسته شدن دریای بوردیگالین، برخی حوضچه های کوچک در حد چند کیلومتر مربع، تا مدتی (در زمان تشکیل سازند سرخ بالایی) باقی می مانند. این حوضچه های کوچک، در ناحیه ماه نشان موضعی بوده و کانسارهای بور (B) در آن پدید آمده است.

2-6-5 رابطه زمانی-مکانی سازندهای ایران

برای آشنایی با ستون سنگ چینه شناسی و مقایسه زمانی – مکانی سازندهای مختلف در ایران، در شکل 2-10 الف تا ت سازندهای مختلف از کتاب فرهنگ چینه شناسی ایران نشان داده شده است، ولی از آنجا که سازندهای پرکامبرین زیرین با مطالعات جدید تغییرات زیادی کرده اند، در شکل 2-10 الف، بخش پرکامبرین پسین-کامبرین پیشین تغییر داده شده است که نظر نگارنده را در این خصوص منعکس می کند.